Information Manager, Environment Resource Unit, Centre for Science and Environment, New Delhi
рд░реБрджреНрд░рдкреБрд░ рдореЗрдВ рдмреИрдЧреБрд▓ рдирджреА рдХреЗ рдХрд┐рдирд╛рд░реЗ рдбрд╛рд▓рд╛ рдЬрд╛ рд░рд╣рд╛ рдХреВрдбрд╝рд╛, рдПрдирдЬреАрдЯреА рдиреЗ рдЬрд╛рдВрдЪ рдХреЗ рджрд┐рдП рдЖрджреЗрд╢
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдореАрдареА рдирджреА рдХрд┐рдирд╛рд░реЗ рдорд▓рдмреЗ рдХреА рдбрдВрдкрд┐рдВрдЧ рдХрд╛ рдорд╛рдорд▓рд╛, рдПрдирдЬреАрдЯреА рдиреЗ рджрд┐рдП рдЬрд╛рдВрдЪ рдХреЗ рдЖрджреЗрд╢
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рднрд╛рд░рдд рдореЗрдВ рд╕рднреА рд╕рд░рдХрд╛рд░реА рдЕрд╕реНрдкрддрд╛рд▓реЛрдВ рдФрд░ рдЙрд╕рдХреЗ рдЖрд╕рдкрд╛рд╕ рдкреНрд░рджреВрд╖рдг рд╕реЗ рдирд┐рдкрдЯрдиреЗ рдХреА рдпреЛрдЬрдирд╛ рдмрдиреЗ: рдПрдирдЬреАрдЯреА
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдПрдореНрд╕ рдФрд░ рдЙрд╕рдХреЗ рдЖрд╕рдкрд╛рд╕ рд╡рд╛рдпреБ рдкреНрд░рджреВрд╖рдг, рднреАрдбрд╝ рдФрд░ рдЕрддрд┐рдХреНрд░рдордг рдХреЛ рд░реЛрдХрдиреЗ рдХреЗ рд▓рд┐рдП рд╕рдорд┐рддрд┐ рдиреЗ рд╕реБрдЭрд╛рдП рдЙрдкрд╛рдП
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдореЗрдШрд╛рд▓рдп рдореЗрдВ рдареЛрд╕ рдФрд░ рддрд░рд▓ рдХрдЪрд░реЗ рдХреЗ рдкреНрд░рдмрдВрдзрди рдХреЗ рд▓рд┐рдП рдЙрдард╛рдП рдХрдИ рдХрджрдо
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рд░рд┐рдкреЛрд░реНрдЯ рдореЗрдВ рдЦрдирди рд╕реЗ рдЬреБреЬреЗ рдХреНрдпрд╛ рдХреБрдЫ рддрдереНрдп рдЖрдП рд╕рд╛рдордиреЗ, рдХреЗрди рдирджреА рд╕реЗ рдЬреБреЬрд╛ рд╣реИ рдорд╛рдорд▓рд╛
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рджреВрд╖рд┐рдд рд╣реЛ рд░рд╣реА рд╕рддрд▓реБрдЬ, рдХреАрд░рддрдкреБрд░ рд╕рд╛рд╣рд┐рдм рд╕реЗ рдирд┐рдХрд▓реЗ рдШрд░реЗрд▓реВ рдХрдЪрд░реЗ рдХрд╛ рдирджреА рдореЗрдВ рдХрд┐рдпрд╛ рдЬрд╛ рд░рд╣рд╛ рдирд┐рдкрдЯрд╛рди
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдкрдВрдЬрд╛рдм рдореЗрдВ рдкреЗреЬреЛрдВ рдХреА рдЕрд╡реИрдз рдХрдЯрд╛рдИ рдХреЛ рд░реЛрдХрдиреЗ рдХреЗ рд▓рд┐рдП рдЕрдзрд┐рдХрд╛рд░рд┐рдпреЛрдВ рдХреЗ рдкрд╛рд╕ рдирд╣реАрдВ рд╣реИрдВ рдЕрдзрд┐рдХрд╛рд░
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рд╡рд╛рдпреБ рдкреНрд░рджреВрд╖рдг рдХреЛ рдирд┐рдпрдВрддреНрд░рд┐рдд рдХрд░рдиреЗ рдХреЗ рд▓рд┐рдП рджрдХреНрд╖рд┐рдг рдХреЗ рд░рд╛рдЬреНрдпреЛрдВ рдХреА рдХрд╛рд░реНрдп рдпреЛрдЬрдирд╛рдУрдВ рдореЗрдВ рдирд┐рдХрд╛рд▓реА рдХрдорд┐рдпрд╛рдВ
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдПрдирдЬреАрдЯреА рдиреЗ рд╣рд╛рдирд┐рдХрд╛рд░рдХ рдкрд░реНрдпрдЯрди рдЧрддрд┐рд╡рд┐рдзрд┐рдпреЛрдВ рдХреЗ рдорд╛рдорд▓реЗ рдореЗрдВ рдЕрдзрд┐рдХрд╛рд░рд┐рдпреЛрдВ рд╕реЗ рдорд╛рдВрдЧрд╛ рдЬрд╡рд╛рдм
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдкреНрд░рддрд┐рдмрдВрдзрд┐рдд рд╢реНрд░реЗрдгреА рдХреА рдордЫрд▓рд┐рдпреЛрдВ рдХрд╛ рдирд╣реАрдВ рдХрд┐рдпрд╛ рдЬрд╛рдирд╛ рдЪрд╛рд╣рд┐рдП рд╕рдВрд╡рд░реНрдзрди рдФрд░ рд╡рд┐рдХрд╛рд╕: рдПрдирдЬреАрдЯреА
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рджрд┐рд▓реНрд▓реА рдХреЗ рдХрдИ рдЗрд▓рд╛рдХреЛрдВ рдореЗрдВ рдЕрд╡реИрдз рд░реВрдк рд╕реЗ рдЪрд▓ рд░рд╣реА рд╣реИрдВ рд░рдВрдЧрд╛рдИ рдлреИрдХреНрдЯреНрд░рд┐рдпрд╛рдВ
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рджреВрдз рдЧрдВрдЧрд╛ рдХреЛ рдореИрд▓рд╛ рдХрд░ рд░рд╣рд╛ рд╣реИ рдЙрд╕рдореЗрдВ рдЫреЛреЬрд╛ рдЬрд╛ рд░рд╣рд╛ рд╕реАрд╡реЗрдЬ рдФрд░ рдХрдЪрд░рд╛, рд╣рд▓рдлрдирд╛рдореЗ рдореЗрдВ рд╣реБрдЖ рдЦреБрд▓рд╛рд╕рд╛
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдпрдореБрдирд╛ рдлреНрд▓рдбрдкреНрд▓реЗрди рдореЗрдВ рд▓рд╛рдЗрдЯрд╣рд╛рдЙрд╕ рдХреЗ рдирд┐рд░реНрдорд╛рдг рд╕реЗ рдЬреБреЬреЗ рдореБрджреНрджреЗ рдкрд░ рд░рд╛рд╖реНрдЯреНрд░реАрдп рд╕реНрд╡рдЪреНрдЫ рдЧрдВрдЧрд╛ рдорд┐рд╢рди рдХреЛ рд▓реЗрдирд╛ рдЪрд╛рд╣рд┐рдП рдирд┐рд░реНрдгрдп: рдПрдирдЬреАрдЯреА
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдЬрд╛рдирд┐рдП рдХреНрдпреЛрдВ рдПрдирдЬреАрдЯреА рдиреЗ рд╕реЛрди рдирджреА рдореЗрдВ рд╣реЛрддреЗ рдЦрдирди рдкрд░ рд▓рдЧрд╛рдпрд╛ рдкреНрд░рддрд┐рдмрдиреНрдз
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдлрд╛рдпрд░ рд▓рд╛рдЗрди рдХреЛ рдмрдирд╛рдП рд░рдЦрдиреЗ рдХреЗ рд▓рд┐рдП рд╡рди рдХреНрд╖реЗрддреНрд░реЛрдВ рдореЗрдВ рд╣рд░реЗ рдкреЗрдбрд╝реЛрдВ рдХреЛ рдХрд╛рдЯ рд╕рдХрддреА рд╣реИ рд╕рд░рдХрд╛рд░
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдПрдирдЬреАрдЯреА рдиреЗ рдХреЛрдЯреНрдЯреБрд░реБ рдЖрд░рдХреНрд╖рд┐рдд рд╡рди рдХреНрд╖реЗрддреНрд░ рдФрд░ рдЙрд╕рдХреЗ рдЖрд╕рдкрд╛рд╕ рдЦрдирди рдкрд░ рд▓рдЧрд╛рдИ рд░реЛрдХ
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдХрд╛рдирдкреБрд░ рдХреЗ рд░рдирд┐рдпрд╛ рдФрд░ рд░рд╛рдЦреА рдордВрдбреА рдореЗрдВ 1976 рд╕реЗ рдореМрдЬреВрдж рдХреНрд░реЛрдорд┐рдпрдо рдбрдВрдк рдЬрд▓реНрдж рд╣реЛ рдЬрд╛рдПрдЧрд╛ рд╕рд╛рдл: рд░рд┐рдкреЛрд░реНрдЯ
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рдХреЛ рд╣реБрдП рдиреБрдХрд╕рд╛рди рдХреЗ рдмрджрд▓реЗ 200 рдХрд░реЛрдбрд╝ рдХрд╛ рднреБрдЧрддрд╛рди рдХрд░реЗ рдЙрддреНрддрд░рд╛рдЦрдВрдб рд╕рд░рдХрд╛рд░: рдПрдирдЬреАрдЯреА
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рд╕реНрд╡рд╛рд╕реНрдереНрдпрдХрд░реНрдорд┐рдпреЛрдВ рдкрд░ рд╣реЛ рд░рд╣реЗ рд╣рдорд▓реЗ, рдХреЗрд░рд▓ рд╣рд╛рдИрдХреЛрд░реНрдЯ рдиреЗ рд░рд╛рдЬреНрдп рд╕рд░рдХрд╛рд░ рдФрд░ рдкреБрд▓рд┐рд╕ рдХреЛ рд▓рдЧрд╛рдИ рдлрдЯрдХрд╛рд░
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдСрдЯрд┐рдЬреНрдо рд╕реНрдкреЗрдХреНрдЯреНрд░рдо рдбрд┐рд╕рдСрд░реНрдбрд░ рд╕реЗ рдкреАреЬрд┐рдд рд▓реЛрдЧреЛрдВ рдХреЗ рдХрд▓реНрдпрд╛рдг рдХреЗ рд▓рд┐рдП рджрд╛рдпрд░ рдпрд╛рдЪрд┐рдХрд╛ рдкрд░ рд╕реБрдкреНрд░реАрдо рдХреЛрд░реНрдЯ рдиреЗ рдХреЗрдВрджреНрд░ рд╕реЗ рдЬрд╡рд╛рдм рдорд╛рдВрдЧрд╛
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
рдЕрд╡реИрдз рдирд┐рд░реНрдорд╛рдг рдФрд░ рдЧрдВрдЧрд╛ рдкреНрд░рджреВрд╖рдг рдХреЗ рдорд╛рдорд▓реЗ рдореЗрдВ рдЬрд▓реНрдж рд╕реЗ рдЬрд▓реНрдж рд░рд┐рдкреЛрд░реНрдЯ рд╕рдмрдорд┐рдЯ рдХрд░реЗ рд╕рдорд┐рддрд┐: рдПрдирдЬреАрдЯреА
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…
33 рд╕реНрдерд╛рдиреЛрдВ рдкрд░ рдирд╣рд╛рдиреЗ рд▓рд╛рдпрдХ рдирд╣реАрдВ рд░рд╣рд╛ рдЧрдВрдЧрд╛ рдХрд╛ рдкрд╛рдиреА, рдПрдирдЬреАрдЯреА рдиреЗ рдмрд┐рд╣рд╛рд░ рдкрд░ рд▓рдЧрд╛рдпрд╛ 4,000 рдХрд░реЛрдбрд╝ рдХрд╛ рдЬреБрд░реНрдорд╛рдирд╛
рдпрд╣рд╛рдВ рдкрдврд╝рд┐рдП рдкрд░реНрдпрд╛рд╡рд░рдг рд╕рдореНрдмрдиреНрдзреА рдорд╛рдорд▓реЛрдВ рдХреЗ рд╡рд┐рд╖рдп рдореЗрдВ рдЕрджрд╛рд▓рддреА…